สุสานหลวง วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร

วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามเป็นพระอารามหลวงชั้นเอก (ราชวรมหาวิหาร) ประจำรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์ ซึ่งมิเพียงคงความวิจิตรงดงามในเชิงสถาปัตยกรรมไทยแบบพระราชนิยมแห่งหนึ่งในกรุงรัตนโกสินทร์แล้ว พระอารามนี้ยังประกอบด้วยเขตสุสานหลวงจุฬาลงกรณ์ราชสันตติวงศ์ อันเป็นบริเวณเฉพาะที่นับเนื่องด้วยราชสกุลและสายสัมพันธ์แห่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

สุสานหลวง วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหารเป็นสุสานที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้น ด้วยมีพระราชประสงค์จะให้ผู้ที่มีความรักใคร่ห่วงใยอย่างใกล้ชิดคือ พระมเหสี เจ้าจอมมารดา และพระราชโอรส พระราชธิดา ได้อยู่รวมกันหลังจากที่ได้ล่วงลับไปแล้ว ในทั่วไปจะเป็นการสร้างอนุสาวรีย์ของพระมเหสีและเจ้าจอมมารดา เพื่อให้ลูกได้อยู่รวมกับแม่หรืออย่างน้อยในบ้านของแม่ เว้นแต่ในกรณีที่พระราชโอรสหรือพระราชธิดาสิ้นพระชนม์ก่อนพระมารดาก็สร้างอนุสาวรีย์ของพระเจ้าลูกเธอพระองค์นั้นไปก่อน

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ เป็นแม่กองก่อสร้างสุสานหลวงขึ้นในที่อุปจารชานกำแพงวัดด้านทิศตะวันตก (ติดกับถนนอัษฎางค์ ริมคลองคูเมืองเดิม นอกเขตกำแพงมหาสีมาธรรมจักรของวัด) ต่อมาเมื่อพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ สิ้นพระชนม์ในปี พ.ศ. 2440 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระองค์เจ้านิลวรรณ เป็นแม่กองจัดทำสืบต่อมา อนุสาวรีย์ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเป็นที่บรรจุพระอัฐิ (กระดูก) และพระสรีรางคาร (เถ้ากระดูก) ไว้นั้นเพื่อเป็นพระบรมราชูทิศพระราชกุศลแก่พระบรมราชเทวี พระราชเทวี เจ้าจอมมารดา พระราชโอรสและพระราชธิดาในพระองค์ มีรูปแบบสถาปัตยกรรมต่างๆ กันทั้งพระเจดีย์ พระปรางค์ วิหารแบบไทย แบบขอม (ศิลปะปรางค์ลพบุรี) และแบบโกธิค โดยตั้งอยู่ในสวนซึ่งมีต้นลั่นทมและพุ่มพรรณไม้ต่างๆ ปลูกไว้อย่างสวยงาม อนุสาวรีย์ที่สำคัญคือ เจดีย์สีทอง 4 องค์ เรียงลำดับจากเหนือไปใต้ ซึ่งมีชื่อสอดคล้องกันดังนี้

นอกจากนี้ยังมีอนุสาวรีย์ที่สำคัญอื่นๆ ประดิษฐานอยู่ในสุสานหลวงวัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามด้วย เช่น พระปรางค์สามยอดแบบลพบุรี (สายราชสกุลยุคล) อนุสาวรีย์พระราชชายาเจ้าดารารัศมี วิหารน้อย (สายเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ และเจ้าจอมมารดาโหมด บุนนาค) เป็นต้น สุสานหลวงในปัจจุบันมีจำนวนอนุสาวรีย์ทั้งหมด 34 องค์ และมีการจัดตั้งกองทุนสุสานหลวงวัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหารขึ้นมาดูแลรักษาสุสานหลวงให้มีความงดงามเพื่อชนรุ่นหลังได้เข้าชมต่อไป

เป็นอาคารทรงสี่เหลี่ยม ย่อมุมไม้สิบสอง แต่ละด้านมีซุ้มเป็นจัตุรมุข ยอดสถูปประดับด้วยโมเสคทอง ประตูทั้งสี่ด้านเป็นไม้ปิดทองฝังลายกระจกสี ภายในบรรจุพระสรีรางคารของ

เป็นอาคารจัตรมุข ยอดสถูป มีมุขกระสันเชื่อมระหว่างกัน ตรงกลางเป็นสถูปขนาดใหญ่บุด้วยโมเสคสีทอง ส่วนสถูปย่อมกว่าอีก 3 องค์ทาด้วยสีขาว ภายในบรรจุพระอัฐิและพระสรีรางคารของพระราชโอรสและพระราชธิดาในสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี (สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า) รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลมหิดล ได้แก่

เป็นอาคารจัตุรมุข ยอดสถูป สถูปองค์กลางมีขนาดใหญ่บุโมเสคสีทอง ส่วนองค์ซ้าย ขวาและหลังมีขนาดย่อมกว่า เป็นปูนเรียบ ตั้งอยู่บนฐานย่อมุมไม้สิบสอง มีมุขกระสันเชื่อมระหว่างกัน ที่องค์กลางมีซุ้มยื่นออกมาเป็นทางเข้า ประตูไม้ปิดทองฝังลายกระจกสีคล้ายสเตนกลาส (Stained glass) ภายในบรรจุพระสรีรางคารพระราชโอรสและพระราชธิดาในสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถ (สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง) รวมทั้งสมาชิกบางพระองค์ในสายราชสกุลจักรพงษ์ และสายราชสกุลจุฑาธุช ได้แก่

เป็นอาคารทรงสี่เหลี่ยม ย่อมุมไม้สิบสองเป็นฐาน และมีซุ้มทิศเหมือนจัตุรมุข แต่ยาวไม่เท่ากัน ตอนบนเป็นสถูปบุด้วยโมเสคสีทอง ประตูและหน้าต่างเป็นบานไม้ปิดทองฝังลายกระจกสี ภายในบรรจุพระราชสรีรางคารของพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี (สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี) พระประยูรญาติ และพระราชโอรสธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลบริพัตร ได้แก่

เป็นสถาปัตยกรรมแบบโกธิค โครงก่ออิฐถือปูน พื้นและบันไดปูด้วยหินอ่อน บนฐานตกแต่งด้วยหินเป็นภูเขา บรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาแส โรจนดิศ และพระธิดา ได้แก่

เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า "วิหารน้อย" เป็นอาคารชั้นเดียว มีผนังรอบสี่ด้าน รูปทรงแบบยุโรป หลังคามุงกระเบื้อง ประตูหน้าต่างเป็นบานไม้กรุกระจกสี ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (เจ้าคุณจอมมารดาแพ บุนนาค) และพระธิดา พร้อมทั้งเจ้าจอมมารดาโหมด บุนนาค และพระโอรส พระธิดา ตลอดจนสมาชิกสายราชสกุลอาภากร และราชสกุลสุริยง ได้แก่

อนุสาวรีย์หม่อมราชวงศ์วิบุลเกียรติ วรวรรณ (เมื่อก่อนอยู่เป็นเอกเทศในหมายเลข 3 แต่ปัจจุบันทายาทได้นำมารวมไว้กับเจ้าคุณพระประยูรวงศ์)

เป็นรูปทรงปรางค์ ยอดปรางค์ตั้งอยู่บนฐานสูง ทำด้วยหินอ่อนสีเทาขาวล้วน ประกอบกัน 4 ด้าน โดยประกบเข้ามุม ภายในบรรจุพระสรีรางคการของ

เป็นรูปทรงคล้ายแท่นจารึก ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยมกว้าง โครงก่ออิฐถือปูน ผิวทำหินล้าง จารึกอักษรบนแผ่นหินอ่อน ฐานประดับด้วยหินใหญ่ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาเหม อมาตยกุล และพระธิดา

เป็นศิลปะแบบลพบุรี ตกแต่งลวดลายปูนปั้นตามแบบศิลปะขอม มีบันไดนาค โครงก่ออิฐถือปูนประดับลายบัวและลายปูนปั้น ภายในบรรจุพระสรีรางคารของพระวิมาดาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมพระสุทธาสินีนาฏ ปิยมหาราชปดิวรัดา พระประยูรญาติ และพระโอรสธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลยุคล ได้แก่

ลักษณะคล้ายแจกันทรงจีบกลีบดอกบัว ปักดอกบัว ตั้งบนฐานสูงรูปห้าเหลี่ยม และมีจารึกอักษรบนแผ่นหินอ่อน ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์ย้อย อิศรางกูร และพระธิดา

เป็นเสากลม ตอนล่างประดับด้วยลวดบัวและลายปูนปั้นเป็นรูปดอกไม้ อยู่บนฐานสี่เหลี่ยม หัวเสาเป็นเหลี่ยมตั้งรูปปั้นคล้ายโถคลุมด้วยผืนผ้า ภายในบรรจุพระสรีรางคารของพระธิดาองค์ที่ 84 อันประสูติแต่เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์จิ๋ว กปิตถา

เป็นหอโล่ง 2 ชั้น รูปสี่เหลี่ยม มีลวดบัวตกแต่งแบบยุโรป ที่ฐานส่วนชั้นที่สองมีลายปูนปั้นเฟื่องห้อย หลังคากลมทรงโดม ภายในบรรจุพระสรีรางคารของ

เป็นรูปทรงสี่เหลี่ยมตัดมุมเป็นแปดเหลี่ยมด้านไม่เท่า ฐานตอนล่างประดับด้วยหินก้อนใหญ่ ตอนกลางทำผิวหินล้างติดแผ่นจารึกหินอ่อน ตอนบนคล้ายใบเสมาหินล้าง ติดลายปูนปั้นเป็นรูปพวงมาลา ภายในบรรจุสรีรางคารของ

เป็นรูปสี่เหลี่ยมเรียงซ้อนเป็นสามชั้น ตรงกลางมีช่องว่างสำหรับบรรจุและตั้งเครื่องสักการะ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาตลับ เกตุทัต พระโอรสและธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลรพีพัฒน์

เป็นเสาสี่เหลี่ยมย่อมุม มีกระจังปูนปั้นตกแต่งทั้งส่วนฐานและตอนบน ส่วนบนสุดปั้นปูนเป็นรูปพานพุ่ม บรรจุสรีรางคารของ

รูปทรงแบบเดียวกับเอี่ยมอนุสรณ์ 2495 เป็นทรงสี่เหลี่ยมตัดมุมเป็นแปดเหลี่ยมด้านไม่เท่า ต่างกันที่ส่วนบนซึ่งคล้ายใบเสมาหินล้างที่มีส่วนบนไม่เป็นเหลี่ยม ภายในบรรจุสรีรางคารของ

เป็นสถาปัตยกรรมโกธิค โครงก่ออิฐถือปูน มีลวดบัวและลายปูนปั้นตกแต่งอย่างสวยงาม ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาพร้อม และพระธิดา

เป็นเสาสี่เหลี่ยมประดับลวดลายปูนปั้น ที่ฐานมีลวดบัวปูน ตอนบนเป็นลายปูนปั้นแบบตะวันตก ภายในบรรจุพระสรีรางคารของ

เป็นซุ้มหน้านาง ภายในช่องเสาโล่ง มีแท่นตั้งเครื่องสักการะ ด้านหลังทึบ ยกฐานสูงทำลวดบัวปูนปั้น ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แข พึ่งบุญ และพระธิดา

เป็นหอสูงโล่ง 2 ชั้น หลังคาเป็นโดมแบบยุโรป โครงก่ออิฐฉาบปูน ทำลวดบัวและลายปูนปั้นตกแต่งงดงาม พื้นชั้นบนใส่ลูกกรงปูนปั้นโดยรอบ ภายในบรรจุพระสรีรางคารของพระราชชายา เจ้าดารารัศมี พระธิดา รวมถึงเจ้านายที่มีเชื้อสายจากเจ้านายฝ่ายเหนือ

เป็นแท่นอนุสาวรีย์หินอ่อนทั้งหมด ตอนบนเป็นแท่งคลุมด้วยผ้าและประดับด้วยมาลัยดอกไม้ศิลปะแบบตะวันตก ฝีมือแกะสลักหินอ่อนงดงามมาก ภายในบรรจุพระสรีรางคารของ

เป็นทรงปรางค์ปราสาท ฐานสี่เหลี่ยมย่อมุมไม้สิบสอง มีซุ้มทิศทั้ง 4 ด้าน หลังคาเป็นปราสาทยอดปรางค์ ตกแต่งปูนปั้นเป็นลวดบัวต่างๆ ตามแบบสถาปัตยกรรมไทย ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาจันทร์ กุสุมลจันทร์ และพระธิดา

เป็นสถาปัตยกรรมแบบโกธิค ก่ออิฐฉาบปูน ตกแต่งด้วยลวดบัวและลวดลายปูนปั้นงดงาม ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์เนื่อง สนิทวงศ์ พระโอรสและพระธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชกุลรังสิต ได้แก่

ทำเป็นรูปต้นเทียนแปดเหลี่ยมบุเซรามิคขาว ฐานเท้าสิงห์ ปลายเป็นบัวแวง ส่วนยอดสุดเป็นพุ่มดอกไม้ ทำด้วยโลหะ ฝีมือการปั้นลวดบัวและลวดลายงดงามมาก ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาอ่อน บุนนาค และพระธิดา

เป็นทรงปรางค์ปราสาท ตั้งอยู่บนฐานสูง มีบันไดขึ้นเน้นเป็นด้านหน้า มีซุ้มทิศ 4 ด้าน หลังคาเป็นปราสาทยอดปรางค์ โครงก่ออิฐฉาบปูน ทำลวดบัวและเครื่องยอดส่วนพระสรีรางคาร(อัฐิ)ของเจ้าจอมมารดาแช่ม กัลยาณมิตร และพระโอรส พร้อมทั้งสมาชิกสายราชสกุลประวิตร อยู่ที่เจดีย์ราชสกุลประวิตร หลังพระอุโบสถฝั่งตะวันออกของวัดกัลยาณมิตร วรมหาวิหาร

เป็นทรงแปดเหลี่ยมซ้อนกัน ก่ออิฐถือปูนทำผิวหินล้าง มีลายปั้นเป็นแบบรักร้อยห้องทั้ง 4 ด้าน บนสุดเป็นฉัตรโลหะ 5 ชั้นตามพระนาม ภายในบรรจุพระสรีรางคารของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุรฉัตรไชยากร กรมพระกำแพงเพ็ชรอัครโยธิน (ในเจ้าจอมมารดาวาด กัลยาณมิตร) พระชายา พระโอรสและพระธิดา ในสายราชสกุลฉัตรไชย

เป็นทรงปรางค์ปราสาท ด้านหน้ามีชานยื่นและต่อเป็นบันไดทางขึ้น มีซุ้มทางเข้า ส่วนซุ้มอื่นอุดตันเหมือนพื้นจรน้ำ ตกแต่งด้วยลวดบัวปูนปั้น หลังคาเป็นยอดปรางค์ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาสุด สุกุมลจันทร์ และพระธิดา

เป็นศิลปะแบบอินเดีย สร้างโดยก่ออิฐฉาบปูนและมีลวดลายปูนปั้นประดับ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาแสง กัลยาณมิตร และพระธิดา

เป็นสถาปัตยกรรมไทย โครงก่ออิฐถือปูน หลังคาปูนเป็นเส้นเหมือนเส้นทับกระเบื้อง ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาเรือน สุนทรศารทูล และพระธิดา

เป็นปรางค์สามยอดขนาดย่อม ตรงกลางเป็นปรางค์องค์ประธาน มีซุ้มทางเข้า และมีบันไดทางขึ้นด้านหน้า ตกแต่งด้วยลวดบัวปูนปั้น ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดามรกฎ เพ็ญกุล พระโอรสและพระธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลเพ็ญพัฒน์

เป็นทรงปรางค์ปราสาทสามยอดเรียงกัน องค์กลางย่อเก็จเน้นเป็นองค์ประธาน ซุ้มเจาะทะลุเป็นช่อง 3 ช่อง ช่องซุ้มจัดทำเป็นกรอบเช็ดหน้า ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาชุ่ม ไกรฤกษ์ และพระธิดา

เป็นหินใหญ่ก่อด้วยปูนทรายเป็นสถูป มองภายนอกคล้ายภูเขาสูง มีทางเข้าภายใน และบนยอดภูเขาเป็นเจดีย์ปูน ภายในบรรจุสรีรางคารของเจ้าจอมมารดาอ่วม พิศลยบุตร และพระโอรส รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลกิติยากร